Flet Azmi Stringa, ish-drejtori i Auditit të Buxhetit në Kontrollin e Lartë të Shtetit
Azmi Stringa, ish-drejtori i Auditit të Buxhetit në Kontrollin e Lartë të Shtetit, është skeptik për mënyrën se si është rishikuar buxheti, pas pandemisë. Ai paralajmëron se Akti Normativ 3 është optimist, veçanërisht në kahun e shpenzimeve kapitale, çka mbart risqe për financat publike. Ministria e Financave nuk ka një kontroll të mirë mbi ecurinë e shpenzimeve publike nga njësitë shpenzuese dhe përgjithësisht, menaxhon vetëm formalisht treguesit fiskalë, duke krijuar kështu detyrime të prapambetura.
Një tjetër rrezik, sipas tij, lidhet me projektet e Partneritetit Publik Privat (PPP), ku duhet të kemi parasysh që për kontratat PPP, shteti ka ndërmarrë në disa raste, rrezikun e kërkesës dhe si rrjedhojë, pagesat e buxhetit nga koncesionarëve mund të jenë në rritje këtë vit.
A mendoni se përqendrimi i fondeve publike për investime në infrastrukturën rrugore është në përputhje me nevojat që kanë lindur në ekonomi prej emergjencës që ka krijuar pandemia COVID-19?
Situata ekonomike në Shqipëri u ndikua negativisht që përpara krizës së shkaktuar nga pandemia COVID-19. Tërmeti në fund të nëntorit 2019 ndikoi negativisht në ekonomi dhe financat publike. Projektbuxheti i vitit 2020, i miratuar në Kuvend në fund të vitit 2019, ishte në vetvete një projektbuxhet optimist, ende pa filluar viti financiar, ku projeksionet ekonomike nuk u ripanë edhe për ndikimin nga tërmeti.
Rritja ekonomike e vitit 2019 ishte nën parashikimet e qeverisë edhe përpara tërmetit, ku sipas Bankës Botërore, në tetor 2019 ajo pritej në 2.9% dhe aktualisht, sipas BSH, rezulton të ketë qenë 2.2%. E gjitha kjo tregon që ekonomia shqiptare po shfaqte vështirësi që përpara tërmetit dhe krizës së COVID-19.
Treguesit e buxhetit të vitit 2020 u ripanë gradualisht në ulje nga Qeveria, por pasi ato ishin kryer, çka tregon që procesi i buxhetimit dhe zbatimit të tij karakterizohej nga një mungesë e theksuar transparence. Kjo gjë është e vërtetë edhe sot. Vetëm në këtë muaj, me Aktin Normativ nr. 3, ne mund të kishim një pikturë të pranuar nga Qeveria me rishikimin e treguesve fiskalë, deficitit dhe rritjes ekonomike të pritshme për vitin 2020. Ky Akt Normativ na mundëson të kuptojmë disi më qartë ndikimin që krizat patën në ekonomi, sipërmarrje, punësim dhe financat publike.
Vlen të theksohet, bazuar në modelet e pranuara për të adresuar këtë krizë, që nxitja fiskale shihet si një element i rëndësishëm në amortizimin e goditjeve gjatë krizës, si dhe rimëkëmbjen e shpejtë të ekonomisë, duke reduktuar pasojat në ekonomi. Aktualisht ne mund të themi që jemi në fazën e rimëkëmbjes nga kriza e COVID-19, por edhe rindërtimit nga pasojat e tërmetit, i cili u shty në kohë nga kriza e COVID – 19. Si rimëkëmbja, ashtu dhe rindërtimi, kërkojnë mbështetjen e Qeverisë nëpërmjet politikave fiskale të ekonomisë.
Nga ana tjetër, pasiguritë vazhdojnë të mbeten të larta për muajt në vijim, si rezultat i pandemisë, çka kërkon që financat e brishta publike të Shqipërisë të menaxhohen më kujdes maksimal. Pasiguritë janë të larta edhe për ekonominë dhe qytetarët e varfëruar, pa shtuar këtu edhe pasigurinë që vijnë nga ambienti politik dhe hyrja në vit elektoral, çka të marra së bashku ndikojnë dhe pritet të ndikojnë në sjelljet e tyre konservatore në muajt në vijim.
Thënë kjo, hapësirat fiskale stimuluese të Qeverisë janë shumë të vogla dhe risqet e rritura kanë arritur në limite, ndërkohë që nevoja për mbështetje të ekonomisë është e lartë. Kjo bën të domosdoshme përdorimin me efektivitet dhe transparencë të lartë të çdo leku të buxhetit të shtetit, apo të marrë borxh. Në kushtet kur përdorimi i fondeve publike karakterizohet historikisht nga shpërdorime të mëdha, sisteme kontrolli joefektive dhe ndikime të forta nga grupe interesi për të përfituar prej tyre, është parësore një kontroll i rreptë i çdo shpenzimi.
Në vlerësimin tim, Akti Normativ 3 është optimist, veçanërisht në kahun e shpenzimeve kapitale, çka mbart risqe për financat publike. Ministria e Financave nuk ka një kontroll të mirë mbi ecurinë e shpenzimeve publike nga njësitë shpenzuese dhe përgjithësisht menaxhon vetëm formalisht treguesit fiskalë, duke krijuar kështu detyrime të prapambetura.
Nga një analizë e thjeshtë, ne shohim qartë se ky Akt Normativ nuk është i mirëmenduar dhe nuk zbaton parimet e mirëmenaxhimit buxhetor. Pushteti Vendor ka pasur vështirësi financiare që përpara krizës. Ai është karakterizuar nga detyrime të prapambetura të krijuara ndaj biznesit, kjo edhe sepse Qeveria nuk e ka transferuar ndër vite vlerën e plotë të grantit prej 1% të PBA-së, duke mbishpenzuar përtej kapaciteteve në fusha të tjera. Detyrimet që Qeveria i ka vendorit në tërësi janë më të larta se detyrimet që vendori i ka biznesit.
Ajo çka vihet re në Aktin Normativ 3 është që granti për vendorin nuk ka ndryshuar, ndërkohë të ardhurat e vendorit janë në ulje. Si rrjedhojë e nënfinancimit, risku për detyrime të prapambetura nga pushteti vendor është i lartë, ndërkohë është e paqartë se, nga ana tjetër, shpenzimet kapitale rishihen në rritje. Ky është një shembull tipik i buxhetimit të shpenzimeve përtej kapaciteteve të financave publike.
Në Aktin Normativ 3, shpenzimet kapitale janë në vlerë 87.8 miliardë lekë, me një rritje prej 6.2 miliardë lekësh nga plani fillestar, ndërsa shpenzimet për rindërtimin nga tërmeti në vlerë 34 miliardë lekë, me një rritje prej 14 miliardë lekësh nga plani fillestar. Vlen të theksohet që ndërsa fondi për rindërtimin është rritur me 14 miliardë lekë, grantet e parashikuara për këtë qëllim nga institucionet ndërkombëtare janë ulur nga 7 miliardë në 3 miliardë lekë.
Kjo nënkupton për një ulje të pritshmërive për financim të rindërtimit nga partnerët ndërkombëtarë dhe një barrë më të lartë për buxhetin e shtetit. Nga ana tjetër, shohim që edhe shpenzimet e tjera kapitale nuk janë shkurtuar por janë parashikuar në rritje. Transparenca për këtë rritje është e munguar dhe mbart në vetvete risqe shumë të mëdha.
Buxhetimi i shpenzimeve kapitale, të cilat historikisht rezultojnë të zbatuara në pjesën më të madhe në fund të vitit, ku një zë të rëndësishëm zë infrastruktura dhe kontratat PPP, bazohet në monitorimin e ecurisë së investimeve. Në shpenzime kapitale përfshihen projektet që janë në vazhdim nga viti i mëparshëm dhe projektet e reja, të cilat pritet të ndërmerren gjatë vitit buxhetor.
Duke qenë që ekonomia, por edhe administrata publike, është ngadalësuar ndjeshëm në muajt e parë të vitit, si dhe që prokurimet u ndërprenë në një pjesë të mirë të tyre, mbetem skeptik për të parë nëse realizimi i shpenzimeve kapitale të ketë ecur më mirë se plani në fillim të vitit. Duke pasur parasysh performancën e dobët të Qeverisë në menaxhimin e investimeve publike, jam shumë skeptik edhe ndaj çdo pretendimi për rritje të intensitetit të investimeve publike në pjesën e mbetur të vitit.
Përkundrazi, pa transparencë dhe monitorim të imët të çdo investimi publik, mbajtja hapur e fondeve për projekte investimesh, apo çelja e fondeve për projekte të reja, rrit riskun e realizimit formal të tyre, për të bërë të mundur thithjen e pagesave padrejtësisht nga buxheti i shtetit, në kushtet e sistemeve të dobëta dhe të ndikueshme të kontrollit mbi zbatimin e buxhetit që karakterizon shtetin shqiptar. Sipas FMN-së, “për të garantuar vlerën për para dhe për të kontrolluar risqet për buxhetin, dobësitë në menaxhimin e projekteve duhet të adresohen në të gjitha entitetet publike.”
Duhet të kemi parasysh që, për kontratat PPP, shteti ka ndërmarrë në disa raste riskun e kërkesës dhe si rrjedhojë, pagesat e buxhetit nga koncesionarët mund të jenë në rritje këtë vit. Materializimi i risqeve jashtë bilancit, por të ndërmarra nga Shteti në kontrata PPP, është më i dukshëm në kohë krizash si kjo që po kalojmë. Prandaj çdo PPP e re, pa pasur transparencë, rishikim të menjëhershëm të kontratave ekzistuese, dhe analizë të detajuar të risqeve jashtë bilancit, rrit edhe më tej risqet fiskale, të cilat janë në nivele shumë të larta aktualisht.
Përgjithësisht nga eksperienca, mund të themi që ndërkohë privati ka siguruar flukse të garantuara parash në të ardhmen, risqet në lidhje me to janë transferuar tek shteti, por pa riparë normën e kthimit që privati përfiton. Sipas FMN, edhe përpara tërmetit, “do të jetë kritike zbatimi i planeve aktuale për përmirësimin e menaxhimit të investimeve publike, që përfshin PPP-të, për të rritur cilësinë dhe për të zvogëluar risqet fiskale në rritje. Për të garantuar vlerën për para dhe për të kontrolluar risqet për buxhetin, dobësitë në menaxhimin e projekteve duhet të adreson në të gjitha entitetet publike.”
Investimet në infrastrukturë nuk janë domosdoshmërisht të këqija në teori, por në kushtet ku ndodhemi, me historikun e dobët të Qeverisë në menaxhimin e tyre, dhe pa një analizë dhe rishikim të ecurisë së investimeve në proces apo zbatimin e programit të rindërtimit me eficencë, janë për vendin ambicioze përtej kapaciteteve tona.
Përqendrimi i fondeve publike për investime në infrastrukturën pa transparencë dhe monitorimi i ecurisë së tyre, si dhe ndërmarrja e projekteve të reja pa forcuar sistemet e kontrollit mbi investimet publike në këto kushte rrit risqet fiskale dhe ndikimin negativ në financat publike. Dhënia përparësi investimeve publike, në kushtet e limituara të financave publike, është themelore.
A mendoni se rritja e investimeve në infrastrukturën rrugore me borxh ka efektivitet, kur disa prej projekteve nuk janë ekonomikisht fizibël (Rruga e Arbrit)?
Në aspektin teorik, financimi i investimeve kapitale me borxh është diçka e pranuar. Një nga rregullat fiskale të vendosura në ligjin organik parashikon që deficiti nuk mund të jetë më i lartë se shpenzimet kapitale, pra mund të marrim borxh vetëm për investime. Kjo mbi parimin që investimet ndikojnë pozitivisht në rritjen ekonomike, duke justifikuar koston e borxhit dhe qëndrueshmërinë e tij në raport me PBA-në. Duhet theksuar që ky rregull në vitin 2020 pritet të thyhet. Për këtë, Qeveria ka paraqitur dhe ndryshime ligjore, sepse për herë të parë në këto dekada, Shqipëria ka nevojë për borxh për të financuar shpenzime korrente, si rezultat i krizës.
Problemi në Shqipëri qëndron se projektet në infrastrukturë kanë kosto të fryra, abuzime në zbatim, dhe janë jo ekonomikisht fizibël, duke mos u përkthyer në rritje ekonomike. Kjo e bën financimin e tyre me borxh problematik. Pra nëse formalisht, deficiti është sa shpenzimet kapitale, por këto shpenzime janë të fryra ose abuzohen, ne realisht nuk jemi duke marrë borxh për financimin e infrastrukturës, por për financimin e abuzimit me fondet publike.
Monitor
